ทำไมปราสาทพิมาย จึงหันหน้าไปทางใต้

…เธอจงช่วยตั้งเตียงให้เรา หันศีรษะไปทางทิศอุดรระหว่างไม้สาละทั้งคู่ เราเหนื่อยแล้วจักนอน ท่านพระอานนท์ทูลรับพระราชดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว ตั้งเตียงหันพระเศียรไปทางทิศอุดรระหว่างไม้สาละทั้งคู่ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสำเร็จสีหไสยาโดยปรัศว์เบื้องขวา ทรงช้อนพระบาทด้วยพระบาท มีพระสติสัมปรัญญะ

สมัยนั้น ไม้สาละทั้งคู่ผลิดอกบานสะพรั่งนอกฤดูกาล ดอกไม้เหล่านั้นร่วงหล่นโปรยปรายลงยังพระสรีระของพระตถาคตเพื่อบูราพระตถาคต แม้ดอกมณฑารพอันเป็นของทิพย์ก็ตกลงมาจากอากาศ… แม้สังคีตอันเป็นทิพย์ก็เป็นไปในอากาศ เพื่อบูชาพระตถาคต

เรื่องสมเด็จพระสัมพาสัมพุทธเจ้าเสด็จดับขันปรินิพพานโดยหันพระเศียรไปทางทิศเหนือนั้น แม้ใน พุทธประวัติฝ่ายมหายาน ก็มีกล่าวตรงกัน เหตุที่ทรงเลือกทิศเหนือแทนที่จะเป็นทิศตะวันตกอันเป็นทิศแห่งการดับหรือการตายตามคติเดิมในศาสนาของพราหมณ์และความเชื่ออื่นๆ ที่สืบต่อกันมานั้น อาจอธิบายความหมายได้ว่าเพราะพระพุทธองค์ทรงอยู่เหนือธรรมชาติที่วนเวียนอยู่กับการดับและการเกิดเหมือนดวงอาทิตย์เมื่อตกแล้วก็ขึ้นใหม่ในวัยรุ่งขึ้น พระมหาปรินิพพานของพระพุทธองค์นั้นคือการดับสิ้นอย่างหมดจด ไม่เหลืออะไรไว้ให้เกิดขึ้นมาใหม่อีก ดังนั้น ทิศทางแห่งการไสยาสนเสด็จดับขันธปรินิพพาน จึงควรเป็นทิศที่แตกต่างไปจากทิศแห่งการดับตามธรรมดาที่ดับแล้วก็เกิดใหม่เหมือนดวงอาทิตย์ตกแล้วก็ขึ้นมาอีก พระพุทธองค์จึงทรงเลือกทิศอุดรหรือทิศเหนือเพื่อการปรินิพพานให้เป็นสัญลักษณ์ที่ต่างออกไป

๒. จากพระมหาปรินิพพานสูตรซึ่งเป็นพระสูตรดั้งเดิมมากเช่นนี้ จึงเกิดเป็นคตินีของพุทธศาสนิกชนแต่โบราณที่ถือทิศเหนือเป็นทิศแห่งการตาย และเข้าใจกันว่าทิศตรงข้ามทิศเหนือคือทิศใต้เป็นทิศแห่งการมีชีวิต จึงพบคติเกียวกับทิศทางในการนอนของพุทธศาสนิกชนสยามสมัยโบราณในศิลาจารึกของสุโขทัย เรียกทิศใต้เป็นทิศหัวนอนและทิศเหนือเป็นทิศตีนนอน ซึ่งหมายความว่าในขณะมีชีวิตอยู่นั้นทิศใต้เป็นทิศที่นอนหันหัวไป ตรงข้ามกับทิศเหนือซึ่งเป็นทิศแห่งการนอนตาย

ตามตำนานทางพุทธศาสนา ปรากฎมีชื่อวัดขนาดใหญ่คือวัดเชตวนาราม เป็นวัดที่อนาถบิณฑิกเศรษฐีได้ทุ่มเงินทองมากมายลงทุนสร้างขึ้นเพื่อเป็นพระอารามถวายแด่พระพุทธองค์ ณ เมืองสาวัตถี ในคัมภีร์ฝ่ายเถรวาทกล่าวว่าเป็นวัดที่พระพุทธองค์เสด็จมาประทับบ่อยครั้งที่สุด มีการบรรยายความใหญ่โตโอฬารของวัดแห่งนี้มากมายแต่ไม่บอกทิศทางว่าหันหน้าไปทางทิศใด จนกระทั่งกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๐ หลวงจีนฟาเหียนได้เดินทางไปสืบหาพระคัมภีร์ที่ประเทศอินเดีย ท่านเดินทางบกขาไปและกลับทางเรือ หลวงจีนฟาเหียนได้แวะมาที่วัดเชตวันฯ ซึ่งขณะนั้นทรุดโทรมมากแล้วและเล่าว่า วัดเชตวนารามหันหน้าไปทางทิศใต้

จะเห็นว่า ทิศใต้ทิศเหนือ ซึ่งหมายถึงทิศแห่งการมีชีวิตและการตายตามคติทางพุทธศาสนานั้น เป็นแนวคิดที่มิได้อ้างอิงกับธรรมชาติเหมือนทิศตะวันออกตะวันตก ซึ่งเป็นปรากฎการณ์ทางธรรมชาติที่แสดงการเกิดและการดับของชีวิต ดังนั้น ทิศใด้กับทิศเหนีอปัจจุบันจึงถูกลืมไปว่าเดิมเคยมีความหมายสำคัญในทางพุทธศาสนาเหมือนกับทิศตะวันออกตะวันตก ที่มีธรรมชาติคือดวงอาทิตย์เป็นปรากฎการณ์เตือนให้รำลึกถึงอยู่เสมอ แต่เมื่อปรากฎหลักฐานทางประวัติศาสตร์โบราณคดีในสมัยสุโขทัย และสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๐ ที่ประเทศอินเดียเช่นนี้ก็น่าจะใช้เป็นมูลฐานแห่งคำอธิบายเกี่ยวกับทิศทางที่ปราสาทพิมายหันหน้าไปได้ว่า มีความหมายเหมือนกับศาสนสถานทั้งหลายที่หันหน้าไปทางทิศตะวันออกนั่นเอง แต่ที่ปราสาทพิมายหันไปทางทิศใต้เพราะเป็นคติเฉพาะทางพุทธศาสนาทั้งฝ่ายเถรวาทและมหายาน ซึ่งไม่เป็นไปตามธรรมชาติจึงลืมกันไปแล้วในปัจจุบัน