ชื่อกรุงรัตนโกสินทร์ได้มาจาก “พระแก้วมรกต”?

ต่อมาพระเจ้าอนุรุทธ กษัตริย์แห่งเมืองพุกาม ได้มาอัญเชิญไปไว้ยังบ้านเมืองของตน แต่ระหว่างทางนั้นได้เกิดเหตุการณ์ต่างๆ นานา จนทำให้พระแก้วมรกตได้เคยประดิษฐานตามเมืองสำคัญต่างๆ ในอุษาคเนย์อยู่หลายเมืองเลยทีเดียว ไม่ว่าจะเป็น นครธม ที่กัมพูชา (คือเมืองเสียมเรียบ) นครอโยธยา เมืองกำแพงเพชร จนท้ายสุดค่อยไปจบลงที่เมืองเชียงราย ซึ่งมีความระบุว่า เจ้าเมืองเชียงรายในขณะนั้นได้หุ้มองค์พระแก้วมรกตด้วยปูน แล้วค่อยลงรักปิดทอง จากนั้นจึงค่อยสร้างเจดีย์ครอบเอาไว้ที่วัดป่าเยียะ

ความต่อจากนั้นก็คือ กาลเวลาล่วงเลยมาช้านานจนวันหนึ่งในสมัยพระเจ้าสามฝั่งแกน (ครองราชย์ที่เมืองเชียงใหม่ พ.ศ.1945-1985) เจดีย์แห่งนั้นหักพังลง จึงมีการนำพระพุทธรูปปูนปั้นที่ประดิษฐานอยู่ภายในออกมาเป็นประธานที่วัดแห่งนั้น (ปัจจุบันวัดป่าเยียะ จึงได้ชื่อว่า วัดพระแก้ว) แต่ปูนบางส่วนที่พอกทับพระพุทธรูปกะเทาะออกเล็กน้อย ใครต่อใครจึงได้รู้กันทั่วว่าภายในปูนเป็นพระแก้วมรกต ความทราบถึงพระเจ้าสามฝั่งแกน จึงโปรดอัญเชิญมายังเมืองเชียงใหม่

แต่เรื่องไม่ได้จบกันง่ายๆ แค่นั้น เพราะปรากฏว่าระหว่างทาง ช้างที่ใช้อัญเชิญองค์พระแก้วมรกตเกิดไม่ยอมเดินไปเมืองเชียงใหม่มันเสียดื้อๆ ตามธรรมเนียมโบราณจึงต้องจัดให้มีการเสี่ยงทายว่าช้างจะเดินไปที่ไหน ปรากฏว่าช้างเดินไปที่เมืองลำปาง พระแก้วมรกตจึงได้ไปประดิษฐานอยู่ที่ลำปางเสียพักใหญ่

ตำนานเรื่องพระแก้วมรกตฉบับที่เก่าที่สุด ที่แต่งด้วยภาษาบาลี คือ “รัตนพิมพวงศ์” จบความลงแค่ตรงนี้เพราะหนังสือเก่าเล่มนี้ เขียนขึ้นเมื่อสมัยที่พระแก้วมรกตยังประดิษฐานอยู่ที่ลำปาง ส่วนตำนานฉบับที่แต่งทีหลัง ตอนที่เขียนพระแก้วมรกตประดิษฐานอยู่ที่ไหน ก็เขียนจนจบลงที่นั่น ไม่ว่าจะเป็นเชียงใหม่ หลวงพระบาง-เวียงจันทน์ หรือแม้กระทั่งกรุงเทพฯ

ดังนั้นตำนานจึงยังคงเป็นได้เพียงแค่ตำนาน ยิ่งเมื่อพิจารณาด้วยองค์ความรู้ทางประวัติศาสตร์ศิลปะกระแสหลักของไทยในปัจจุบันแล้ว พระแก้วมรกต ควรจะเป็นพระพุทธรูปที่สร้างขึ้นในล้านนา สกุลช่างพะเยา เมื่อราวหลัง พ.ศ.1900 ลงมาแล้ว ไม่เก่าไปกว่านั้น แปลง่ายๆ ว่าพระแก้วมรกต ถูกสร้างขึ้นในก่อนหรือใกล้เคียงกับช่วงที่ฟ้าผ่าเจดีย์วัดป่าเยียะ จนมีคนไปพบพระพุทธรูปองค์นี้ในสมัยพระเจ้าสามฝั่งแกนเท่านั้นแหละ ประวัติที่มีมาก่อนหน้านั้นเป็นเรื่องอุปโลกน์ขึ้นมาเพื่อสร้างความศักดิ์สิทธิ์ทั้งสิ้น

อันที่จริงแล้ว แม้กระทั่งรัชกาลที่ 4 เอง ก็ทรงเคยมีพระราชวินิจฉัยในทำนองคล้ายๆ กันนี้นะครับ ดังความในพระราชนิพนธ์ของพระองค์ที่ว่า

“…เมื่อเปรียบเทียบไปโดยละเอียด ดูเหมือนว่า(พระแก้วมรกต) จะเป็นฝีมือช่างลาวเหนือโบราณ ข้างเมืองเชียงแสน เห็นคล้ายคลึงมากกว่าฝีมือช่างเมืองอื่น แลถึงจะเป็นช่างที่เมืองลาวก็เป็นช่างดีช่างเอกทีเดียวมิใช่เลวทรามด้วยเป็นของดีงามเกลี้ยงเกลามากอยู่ไม่หยาบคาย…”

ข้อความนี้ปรากฏอยู่ในพระราชนิพนธ์เดียวกันกับที่ผมยกมาไว้ข้างต้น สิ่งที่ควรสังเกตเพิ่มเติมก็คือ รัชกาลที่ 4 ทรงระบุด้วยว่า “เชียงแสน” ซึ่งเป็นเมืองโบราณ ที่ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดเชียงราย เป็นพวก “ลาวเหนือ” ไม่ได้ทรงอ้างว่าเป็นไทย?

ความตรงนี้อาจจะขัดใจความรู้สึกของคนไทยในปัจจุบัน แต่คงไม่ใช่เรื่องน่าแปลกอะไรเลยในสมัยที่พระองค์มีพระราชวินิจฉัย เห็นตัวอย่างได้จาก หนังสือเก่าฉบับหนึ่งซึ่งเขียนขึ้นใน พ.ศ.2350 ช่วงปลายรัชกาลที่ 1 คือ “พงศาวดารเหนือ” ที่นักเรียนประวัติศาสตร์ชั้นฝึกหัด มักจะเข้าใจผิดว่าเป็นเรื่องเกี่ยวกับดินแดนล้านนา แต่ที่จริงแล้วเป็นเรื่องเกี่ยวกับ สุโขทัย พิษณุโลก กำแพงเพชร และดินแดนละแวกใกล้เคียง เพราะตอนเหนือของขอบข่ายอำนาจยุคต้นกรุงเทพฯ สุดอยู่แค่นั้น ถัดขึ้นไปคือล้านนา ซึ่งไม่นับตนเองว่าเป็นไทยแล้ว

ลักษณะอย่างนี้เป็นมาตั้งแต่สมัยอยุธยาแล้ว ไม่ใช่เพิ่งจะมาเป็นเอาสมัยต้นกรุงเทพฯ ตอนที่อยุธยาโดนตีแตกเมื่อพ.ศ.2310 บ้านเมืองแตกออกเป็นหลายก๊ก ที่ควรกล่าวถึงในที่นี้คือ ก๊กพระเจ้ากรุงธนบุรี หรือพระเจ้าตาก (สิน) ซึ่งในปี พ.ศ.2313 พระองค์ได้โปรดให้พระยายมราช (บุญมา) ผู้ซึ่งในสมัยรัชกาลที่ 1 จะได้ครองวังหน้า ดำรงตำแหน่งเป็นกรมพระราชวังบวรสุรสิงหนาท ยกทัพขึ้นไปตีก๊กเจ้าเมืองฝาง (ซึ่งก็เป็นอีกก๊กที่เกิดขึ้นเมื่ออยุธยาแตก) ที่เพิ่งยกทัพไปยึดพิษณุโลก

เมืองฝางที่ว่า คือเมืองสวางคบุรี ปัจจุบันคือส่วนหนึ่งของ อ.เมือง จ.อุตรดิตถ์ ชื่อจังหวัดก็บอกอยู่แล้วนะครับว่าเป็นเมืองตอนเหนือสุดของอยุธยา และกรุงเทพฯ ในยุคนั้นเพราะคำว่า “อุตรดิตถ์” แปลว่า “ท่าเรือทางเหนือ”

ดังนั้น เวลาที่ใครบอกว่า พระแก้วมรกต เคยเป็นของไทยมาก่อนที่ลาวจะเอาไปนั้น ถ้านับกันด้วยอาณาเขตในปัจจุบันแล้วผมก็คงไม่มีอะไรจะเถียง แต่ถ้านับจากข้อมูลทางประวัติศาสตร์แล้วผมก็ไม่แน่ใจนักว่าผู้สร้างพระแก้วมรกต เขาจะนับตนเองว่าเป็นคนไทยหรือเปล่า?

“พระแก้วมรกต” จึงเป็นพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมือง “ล้านนา-ล้านช้าง” ที่ถือตนเองว่าเป็น “ลาว” มาแต่แรกเมื่อพระไชยเชษฐา ซึ่งขึ้นครองราชย์ที่เชียงใหม่ ได้ย้ายไปสถาปนาและปกครองอาณาจักรศรีสัตนาคนหุต หรือล้านช้าง ที่เมืองหลวงพระบาง เมื่อเรือน พ.ศ.2091 จึงได้อัญเชิญพระแก้วมรกต ที่ในขณะนั้นประดิษฐานอยูที่เชียงใหม่ไปไว้ที่นั่นด้วย แถมยังได้อัญเชิญไปไว้ที่เวียงจันทน์อีกครั้งใน 12 ปีต่อมา เมื่อพระองค์ย้ายไปปกครองที่นั่น

พระเจ้ากรุงธนบุรีย่อมทรงทราบถึงความศักดิ์สิทธิ์และความสำคัญของพระแก้วมรกต การมีพระคู่บ้านคู่เมืองของอาณาจักรบ้านใกล้เรือนเคียงไว้เป็นเครื่องประดับพระยศจึงยิ่งส่งเสริมภาพลักษณ์ความเป็นพระจักรพรรดิราช (คือราชาเหนือราชาทั้งหลายตามอุดมคติในพระศาสนา) ของพระองค์ เมื่อ พ.ศ.2321 จึงโปรดให้เจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ซึ่งก็คือรัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ในเวลาต่อมา) ไปตีเมืองเวียงจันทน์ และอัญเชิญพระแก้วมรกตกลับมาด้วย

เมื่อรัชกาลที่ 1 ปราบดาภิเษกเมื่อพ.ศ.2325 จึงทรงให้ความสำคัญกับพระแก้วมรกตเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะเมื่อทรงเป็นผู้ไปอัญเชิญจากเมืองเวียงจันทน์ลงมาเอง ยิ่งเมื่อตำนานพระแก้วมรกตฉบับเก่าที่สุดอย่าง รัตนพิมพวงศ์ อ้างว่าพระพุทธรูปองค์นี้สร้างขึ้นจาก “แก้วมณีโชติ” ซึ่งปรัมปราคติแบบไทยๆ ถือว่าเป็นหนึ่งในแก้วเจ็ดชิ้น ที่เป็นสมบัติของพระจักรพรรดิราช ผู้เป็นใหญ่เหนือราชาทั้งปวงแล้ว พระพุทธรูปองค์นี้ก็ยิ่งทั้งศักดิ์สิทธิ์ ทั้งสำคัญยิ่งขึ้น

พ.ศ.2327 รัชกาลที่ 2 ทรงอัญเชิญพระแก้วมรกตมาประดิษฐานที่พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ที่ฝั่งพระนคร และประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระองค์ขึ้นในเมืองที่มีพระพุทธรูป ที่สร้างขึ้นจากแก้วมณีโชติของพระจักรพรรดิราช ผู้เป็นใหญ่เหนือราชาทั้งปวงนั่นเอง

จากนั้นจึงทรงพระราชทานนามพระนครแห่งนี้ให้สอดคล้องกับพระนามของ “พระแก้วมรกต” ว่า “กรุงรัตนโกสินทร์” หรือเมืองที่เก็บรักษา “แก้ว” อันยั่งยืน

อัพเดตเรื่องราวทัวร์ศิลปวัฒนธรรม ได้ที่ เพจเฟซบุ๊กทัวร์มติชนอคาเดมี