#พาเที่ยวทิพย์ ถํ้าเขาหลวง จังหวัดเพชรบุรี

ที่ถํ้าเขาหลวงยังมีพระพุทธรูปปางมารวิชัยขนาดใหญ่ 3 องค์ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้บูรณปฏิสังขรณ์ เมื่อ พ.ศ.2403 พร้อมด้วยพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส และพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นวิษณุนารถนิภาธร พระราชโอรสทั้ง 2 พระองค์ ทรงร่วมปฏิสังขรณ์

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงสร้างพระพุทธรูปจำนวนหนึ่งเพื่อทรงพระราชอุทิศถวายสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 1-4 เป็นพระพุทธรูปที่มีจารึกพระปรมาภิไธยและตราพระบรมราชสัญลักษณ์ของพระมหากษัตริย์ ไว้ภายในถํ้าเขาหลวง ซึ่งมีรูปแบบโดยรวมเป็นแบบแผนทั่วไปของพระพุทธรูปในศิลปะรัตนโกสินทร์ คือ พระพักตร์ที่สงบนิ่งคล้ายหุ่น พระเนตรเรียวเล็กเหลือบตํ่า พระขนงโก่ง พระนาสิกโด่งเรียวแหลม พระโอษฐ์แย้มสรวล พระกรรณยาว เม็ดพระศกเล็ก มีอุษณีษะและพระรัศมีเป็นเปลวสูง

นอกจากนี้ เจ้านายหลายพระองค์ในราชวงศ์จักรีได้โดยเสด็จพระราชกุศลด้วยการสร้างหรือปฏิสังขรณ์พระพุทธรูปขนาดเล็ก หน้าตักราว 1 ศอก เพื่อบำเพ็ญพระราชกุศล เรียงรายอยู่โดยรอบผนังถํ้าอีกเป็นจำนวนมากกว่าร้อยองค์ ทุกองค์เป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิราบปางมารวิชัย พระพุทธรูปหลายองค์มีจารึกพระนามพระราชโอรส พระราชธิดา เจ้าจอมมารดา และเจ้าจอมในรัชกาลที่ 4 และรัชกาลที่ 5 การสร้างหรือปฏิสังขรณ์พระพุทธรูปที่มีจารึกพระนามพระราชวงศ์จำนวนมากเช่นนี้ เชื่อว่าสร้างขึ้นตามพระนามและพระอิสริยยศขณะนั้น สะท้อนถึงแนวคิดในการสร้างพระพุทธรูปเพื่อบำเพ็ญพระราชกุศลให้กับพระราชวงศ์ที่ปรากฏพระนามตามจารึก ไม่ว่าจะสิ้นพระชนม์แล้วหรือยังดำรงพระชนม์ชีพอยู่ ขณะเดียวกันพระพุทธรูปที่มีพระนามเหล่านั้นก็ยังเป็นสิ่งที่ทำให้ระลึกถึงพระราชวงศ์พระองค์นั้นๆ ด้วย จึงนับเป็นกลุ่มพระพุทธรูปที่มีความสำคัญเนื่องจากเป็นหลักฐานที่แสดงถึงความเกี่ยวข้องกับราชสำนักในสมัยรัตนโกสินทร์อย่างยิ่ง