“ฉะเชิงเทรา” ในวัฒนธรรมทวารวดี

แหล่งโบราณคดีโคกหัวข้าว แหล่งโบราณคดีแห่งนี้มีลักษณะเป็นเนินโบราณสถาน อยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของหมู่บ้านห่างจากโบสถ์ร้างวัดโคกหัวข้าวเดิมประมาณ 1 กิโลเมตร เป็นเนินรูปไข่ โบราณสถานก่อด้วยอิฐ มีบางส่วนจมอยู่ในดิน มีลักษณะเป็นอิฐขนาดใหญ่สอด้วยดิน เนื้ออิฐมีส่วนผสมของแกลบข้าว ซึ่งมีลักษณะการจัดเรียงอิฐแบบที่พบมากในโบราณสถานสมัยทวารวดี

แหล่งโบราณคดีบ้านบึงกระจับ ตั้งอยู่บริเวณคลองบึงกระจับ พบว่ามีแนวถนนดินมาจากทางบ้านท่าลาดใต้ มาถึงบ้านบึงกระจับ บนแนวถนนพบเศษภาชนะดินเผาและแนวสะพานเก่าของถนนพระรถให้เห็นบ้าง นอกจากนี้รอบๆ บึงกระจับยังพบเศษภาชนะดินเผา และทางตะวันออกและด้านใต้ พบภาชนะดินเผา เศษเครื่องถ้วยจีน อีกด้วย แสดงให้เห็นว่าพื้นที่บริเวณนี้น่าจะเป็นชุมชนในสมัยทวารวดี โดยเฉพาะการที่อยู่ในเส้นทางถนนโบราณก็แสดงให้เห็นถึงการเป็นชุมชนในเส้นทางการติดต่อระหว่างเมืองศรีมโหสถกับเมืองพระรถ ได้เป็นอย่างดี

แหล่งโบราณคดีบ้านสระสองตอน ตั้งอยู่ที่บ้านสระสองตอน จากการสำรวจพบสระที่มีแนวศิลาแลงคั่น และเดิมมีแนวถนนโบราณจากบ้านหัวสำโรง อำเภอแปลงยาว ผ่านสระสองตอน ซึ่งน่าจะเป็นชุมชนโบราณในสมัยทวารวดีด้วย

จากหลักฐานที่กล่าวมาแสดงให้เห็นว่า หลังจากสมัยก่อนประวัติศาสตร์แล้ว ชุมชนโบราณในจังหวัดฉะเชิงเทราน่าจะได้พัฒนาเป็นชุมชนในวัฒนธรรมแบบทวารวดี ดังที่พบที่แหล่งโบราณคดีโคกหัวข้าว อำเภอพนมสารคาม ในเวลาร่วมสมัยกับดินแดนใกล้เคียง เช่น เมืองศรีมโหสถ ในจังหวัดปราจีนบุรี เมืองไผ่ ในจังหวัดสระแก้ว และเมืองดงละคร ในจังหวัดนครนายกนั่นเอง